Prawo autorskie w filmie ślubnym i w filmie reklamowym

Prawo w pracy filmowca jest nierozłącznym elementem, głównie ze względu na prawo autorskie czy wykorzystywanie czyjegoś wizerunku. Prawa autorskie to szerokie zagadnienie, które precyzuje przede wszystkim ustawa o prawie autorskim. Jeśli pierwszy raz spotykasz się z tym aktem prawnym, to wiele przed Tobą. Spróbuję zwięźle przedstawić Ci najważniejsze zagadnienia z tego obszaru. Skoro tutaj trafiłeś to albo jesteś autorem, który szuka ochrony lub chce poznać swoje prawa, albo jesteś po drugiej stronie – i chcesz wykorzystać czyjąś pracę do swoich celów. W obu tych przypadkach przyda Ci się znajomość podstawowych definicji. Od ogółu do szczegółu…

Co to są prawa autorskie? Co podlega ochronie?

Prawo autorskie (ustawa z dnia 04.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych) reguluje stosunki prawne związane z istnieniem utworu – ma na celu nie tylko ochronę interesów samych autorów, albowiem wskazuje też na granice wykorzystania praw oraz sposoby ich przekazania przez autora. 

Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim).

W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

1. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
2. plastyczne,
3. fotograficzne,
4. lutnicze,
5. wzornictwa przemysłowego,
6. architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
7. muzyczne i słowno-muzyczne,
8. sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
9. audiowizualne (w tym filmowe).

Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Najważniejszym jednak rozróżnieniem, o którym wciąż trzeba trąbić, albowiem nie jest to powszechnie wiadome, jest to, że prawa autorskie składają się z niezależnych od siebie dwóch uprawnień: 

1. autorskie prawa osobiste (nieograniczone w czasie i niepodlegające zrzeczeniu się lub zbyciu),
2. autorskie prawa majątkowe (chroniące sferę majątkową / materialną twórcy).

To rozróżnienie ma kluczowe implikacje prawne. Prawa majątkowe można zbywać, ograniczać, przekazywać, przenosić, udostępniać i wiele innych. Skupmy się zatem na tym co autorowi wolno zrobić ze swoim prawem.

Co to są pola eksploatacji w prawie autorskim?

Wśród prawników, chcąc wyjaśnić pojęcie pola eksploatacji, najczęściej sięga się do zwrotu „sposoby korzystania”. Pojęcie eksploatacji w języku polskim można uznać za wieloznaczne, jednakże definicje wskazują na wykorzystywanie w celach gospodarczych i handlowych i na wykorzystywanie w sposób maksymalny. Z aspektem gospodarczo-handlowym wyraźnie wiążą się wyodrębnione w ustawie pola eksploatacji dotyczące przygotowania kopii/egzemplarzy i udostępniania ich w różnych formach publicznie. 

Z art. 50 ustawy o prawie autorskim można natomiast wnioskować, że pola wyodrębnia się ze względu na ich potencjał do przynoszenia korzyści majątkowych, a nie ze względu na założenie, że np. każde zwielokrotnienie takie korzyści majątkowe przynosi.

Odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności:

1. w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
2. w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy,
3. w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Przekazanie praw autorskich do filmu

Przekazanie praw autorskich możliwe jest wyłącznie w zakresie majątkowych praw autorskich na określonych wcześniej polach eksploatacji. Jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Inaczej mówiąc, nieodpłatnie przekazanie majątkowych praw autorskich musi być wyraźnie wskazane w umowie, inaczej należy się rozliczyć z autorem.

Jeśli doszło do podpisania umowy, ale zabrakło w niej części dotyczącej przekazania praw autorskich – może to być poważny problem dla kupującego w przyszłości. Odpowiednie przekazanie praw autorskich jest kluczowe dla ważności umowy.

Jak skutecznie przekazać prawa autorskie do filmu?

Najlepiej kolejno:

1. zakup umowę na wykonanie filmu, która przenosi prawa autorskie na odpowiedni podmiot,
2. wskaż wprost w umowie pola eksploatacji, do których kupujący nabywa prawa. Im precyzyjniejszy będzie opis pól eksploatacji tym mniej niedomówień w przyszłości,
3. ustal wynagrodzenie jednorazowe albo powtarzające się i wpisz je do umowy wskazując, że to jest część za przekazanie praw autorskich.

Powyższe proste kroki uchronią Cię przed niepotrzebnymi problemami.

A co jeśli nie przekażę praw autorskich?

Jeśli nie doszło do przekazania praw autorskich, a ktoś wykorzysta utwór bez zgody autora, autorowi przysługuje cały wachlarz uprawnień. Jednym z podstawowych uprawnień jest możliwość żądania usunięcia skutków naruszenia prawa autorskiego, np. poprzez zadośćuczynienie pieniężne albo złożenie odpowiedniego oświadczenia.

Autor ma także prawo do:

1. zaniechania naruszeń, czyli zaprzestania naruszania prawa autorskiego,
2. naprawienia szkody, czyli np. wyrównania straty, jaką poniósł autor w zw. z naruszeniem,
3. wydanie uzyskanych korzyści, 
4. usunięcie skutków naruszenia,
5. żądania publikacji oświadczenia np. w mediach powszechnych.

W niektórych przypadkach naruszenie praw autorskich może nawet skutkować odpowiedzialnością karną.

Jeśli jesteś autorem filmów komercyjnych, to przekazanie majątkowych praw autorskich niewątpliwie jest jedną z najważniejszych elementów, które powinieneś zawrzeć w swojej umowie. Odpowiednie zapisy uchronią Cię przed nadużyciem Twoich praw oraz Twoich klientów, którzy nie narażają się na późniejsze roszczenia. Pamiętaj aby szczegółowo ustalać z klientem w jakim zakresie będzie używał filmu oraz na jakich prawach majątkowych mu w szczególności zależy. Nie przyjmuj zasady „przekazuję wszystko”. Jeśli proaktywnie wyjaśnisz potrzeby klienta – unikniesz w ten sposób sytuacji, w której ktoś wykorzysta Twój utwór w sposób, który Ci się nie podoba. Przeniesienie praw autorskich jest ważne dla obu stron, więc nie zaniedbuj tego w swojej pracy.